Kijk eerst naar deze column over het verschil tussen identiteit en identificatie van de filosoof Heidi Dorudi die ze een tijdje terug heeft voorgedragen bij het NTR programma De Nieuwe Maan.
Wat is dat nu eigenlijk: een ‘identiteit’? Wat is — zoals medefilosoof Heidi Dorudi inderdaad zegt — het verschil tussen identiteit en identificatie? Waar bestaat dit precies uit? Is het iets dat vast staat, of is het onderhevig aan verandering? Ben je altijd wie je bent? Voel je je altijd zoals jezelf? Wat betekent het om Nederlands te zijn? Wat betekent het om Marokkaans te zijn? Wie ben jíj precies? Kun je daar een vinger op leggen?
Soms krijg ik weleens de vraag: “Voel jij je Nederlands of Marokkaans?” Wellicht is dit ook een herkenbare vraag voor u. En hoelang ik er ook over nadenk, zelfs na al deze jaren, vind ik het een lastige vraag. Is er een grens, een afbakening, waar het ene eindigt en het andere begint? Want waar zit het Nederlandse en Marokkaanse nu precies in? In de stereotypen die gelinkt zijn aan een bepaalde nationaliteit? Maar zijn wij niet juist veel meer als mens? Zit het Marokkaans zijn in het eten? In bijvoorbeeld de Marokkaanse thee, de couscous, de tajine en nog veel meer? Op vakantie gaan naar Marokko? Een Marokkaans paspoort hebben? Het spreken van een bepaalde taal? Een bepaalde afkomst hebben? Vragen die ook gesteld kunnen worden wat een Nederlandse identiteit betreft. Al zullen daarbij verscheidene antwoorden geformuleerd worden. Waarbij ook combinaties mogelijk zijn, zelfs een couscous met kaas, bij wijze van.
Het moge duidelijk zijn dat wanneer u hard en diep gaat nadenken over deze vragen er soms geen eenduidige antwoorden gegeven kunnen worden. Dat is niet zo vreemd. Filosofen hebben er tot op de dag van vandaag geen eenduidig antwoord op. Er zijn verschillende gezichtspunten. Volgens de filosoof David Hume in zijn Treatise bijvoorbeeld kunnen we twee vormen van identiteit aannemen1:
- Een onveranderlijk ‘Zelf’ dat één geheel en simpel is en hetzelfde blijft. Het idee van een essentie/ziel die door de tijd heen en alle veranderingen onveranderlijk blijft.
- Een complex ‘Zelf’ (een persoonlijke identiteit) dat bestaat uit verschillende delen/identiteiten die een sterke verbondenheid hebben — een nauwe relatie dus —, hetzelfde zijn en onafhankelijk van tijd en plaats ook hetzelfde blijven.
Op beide vormen van identiteit valt kritiek te uiten. Het eerste ‘Zelf’ lijkt erg simplistisch en laat geen ruimte over voor groei. Een mens verandert nou eenmaal gedurende het leven; niemand blijft hetzelfde al is het alleen al qua leeftijd. De tweede vorm, een pluriform complex ‘Zelf’, lijkt meer overeen te komen met het idee dat een mens verschillende identiteiten bezit die sterk met elkaar zijn verbonden. Alhoewel er enige consistentie is wat de identiteit betreft — anders weet je immers om de haverklap niet wie je ook alweer bent —, is er wel degelijk enige verandering afhankelijk van tijd en plaats.
Een verscheidenheid aan identiteiten dus en daarom kan ik stellen dat ‘dé Marokkaanse identiteit’ niet bestaat. Net zo min ‘dé Nederlandse identiteit’ bestaat. Identiteit is er een van vele gezichten, vele identiteiten, vele vormen. Zoals de tweede vorm van Hume: een complexe pluriforme identiteit waarin het complexe concept van burgerschap in past. Het is niet simpel en zwart-wit. Integendeel, identiteiten zijn in elkaar vervlochten en kunnen vele verschillende vormen en invullingen aannemen. Ze zijn onderhevig aan verandering. Die verandering kan toevallig zijn, maar ook een keuze voor zover dat mogelijk is.
Laat nou juist die mogelijkheid tot maakbaarheid van identiteit, en de persoonlijke vrijheid daarin, de mogelijkheid bieden tot wat filosofe Hannah Arendt de vita activa noemt. Een leven waarin een actief leven met een directe betrokkenheid tot de wereld centraal staat. Een actief burgerschap. Dat actieve burgerschap moet wel mogelijk gemaakt worden door een inclusieve samenleving waarin groepen niet worden gemarginaliseerd vanwege hun afkomst.
Daarom is een onvoorwaardelijke liefde voor het zelf, in al haar pluriformiteit en verwevenheid, noodzaak. Of dat nu een invulling heeft als Marokkaans, Nederlands, Marokkaans-Nederlands of Nederlands-Marokkaans. De cruciale vraag is daarom dan ook:
Wil je worden wie je bent, wie je vanuit de maatschappij zou moeten zijn, of wil je worden wie je wil zijn?
“Echt leven is echt ontmoeten,” zei de filosoof Martin Buber eens. Hier wil ik graag aan toevoegen dat echt leven ook een oprecht ontmoeten is met jezelf, met de rijkheid dus aan al die identiteiten die je bezit.
Deze column werd op 6 april 2017 voorgedragen tijdens het event Mocro? – Coolness & Nederlands Burgerschap in het Tropenmuseum Amsterdam.
