We doen te weinig tegen klimaatdestructie. Er zijn wel acties die veel genoemd worden om in verzet te komen, maar ze schieten vaak te kort of leggen de verantwoordelijkheid bij de verkeerde personen. Zo werd er bijvoorbeeld op een avond over verzet door een professor opgeroepen te kijken naar de kleine dingen die je kan doen in je leven: “Probeer eens korter te douchen.”
Korter douchen
Echter, verzet is niet ‘korter douchen’. Verzet is niet als individu kleine aanpassingen te maken in je leven. Verzet is ergens tegen ageren. Het is in opstand komen tegen mensen met invloed die de wereld aan het verprutsen zijn. Korter douchen is dan ook een totaal onzinnige vorm van strijd, zoals ook vegetarisch eten of fair trade spullen kopen dat zijn. Het zijn allemaal wel handelingen en keuzes die ik aanmoedig en bewonder, maar die niet gezien moeten worden als een manier om de wereld fundamenteel te veranderen. En dat is niet alleen omdat ze uiteindelijk te weinig echt verschil maken, of omdat ze voor veel mensen het schuldgevoel wegspoelen waardoor er daarna weer gerustgesteld achterover kan worden geleund.
Het eigenlijke probleem is dat dit soort handelingen de schuld bij de verkeerde persoon leggen, namelijk bij jou, in plaats van bij de ‘grote boze buitenwereld’. Maar wat moet je dan wél doen?
Als eerste: stap van je schuldgevoel af. Als je niet bij — pak ‘m beet — grootvervuilers zoals Shell, Vitol of de Amsterdamse Havenpoort werkt, dan is elk schuldgevoel onterecht. Als tweede: roep de mensen en instituties die wel het verschil maken tot verantwoording. En precies dit is wat ik doe en waarom ik meedoe aan de klimaatactie van Code Rood: samen de Amsterdamse haven blokkeren als verzet tegen klimaatdestructie.
Het schuldgevoel
Er wordt ons geleerd dat we iets kunnen doen aan klimaatdestructie, of aan andere vormen van oppressie, door ons eigen gedrag aan te passen. Daar vloeit dan ook vaak een verwijt uit voort, zoals: “Beetje contraproductief, hé, met de bus naar een protest tegen fossiele brandstoffen!”
Er is echter niet zoiets als puur te leven op een manier die niet steunt, of die actief voortbouwt op een problematisch verleden. De filosofe Alexis Sotwell maakt dit aanschouwelijk door biologisch eten, philosophy facewash en raw-food detoxen aan elkaar te linken met het begrip ‘puurheid’. Ze schrijft dat die puurheid onmogelijk is. De wereld is immers complex en we zijn voortdurend verbonden met — en schuldig aan — de uitbuiting, de opwarming en de vernietiging van iets of iemand ergens in de wereld. Een verlangen naar een schone lei, naar een tabula rasa, of naar een witte bladzijde is daarom altijd een verlangen dat nooit gehonoreerd kan worden.
Jij in je eentje bent niet verantwoordelijk voor de klimaatdestructie. En daarom hoef je niet je vakantie op Mallorca af te zweren om überhaupt te kunnen protesteren tegen CO2 uitstoot, tegen de keuzes van KLM en tegen een falend Europees beleid. Complexiteit en medeschuldigheid zijn namelijk geen dingen die we kunnen vermijden: het zijn funderende voorwaarden van ons bestaan en vanuit dit gegeven moeten we verder werken.
Als je een samenleving wilt die echt vrij is van fossiele brandstoffen, dan is het niet de meest vruchtbare strategie om nooit meer met de auto te rijden. Purisme is een demobiliserende, individuele politiek van wanhoop. En dat is onjuist, want we kunnen zo veel meer.
Collectieve directe actie in plaats van zelf-responsabilisering
‘Doen wat je kunt’ zou daarom niet moeten bestaan uit zelfkastijding. Doen wat je kunt betekent mensen met daadwerkelijke invloed te wijzen op hun verantwoordelijkheden. Het idee dat enkel zelf-responsabilisering het verschil maakt – in de zin van: jíj (!) moet korter douchen, jíj (!) moet vegetarisch eten en jíj (!) moet fair trade shoppen, en pas dan verandert er is aan ons probleem —, is onlogisch, want het ondermijnt elk gevoel voor de urgentie en mogelijkheid van collectieve directe actie.
In plaats van zelf-responsabilisering wil de collectieve directe actie dat we een betere vorm van verantwoordelijkheid ontwikkelen. Die bestaat onder andere uit het verantwoordelijk houden van de juíste mensen. En mensen met meer invloed en macht hebben nou eenmaal meer verantwoordelijkheid dan mensen met weinig invloed en macht.
Zowel de complexiteit als de omvang van het probleem maken dat mensen niet meer weten waar en hoe ze moeten beginnen als vegan eten of korter douchen geen echte oplossingen bieden. Dat komt omdat klimaatdestructie een groot en ingewikkeld probleem is waar je als individu bijna volledig machteloos tegenover staat. Precies hier spelen bedrijven en overheden op in door simpele oplossingen te bieden, terwijl het toch eigenlijk de overheid is die er om te beginnen iets aan had moeten doen. Maar om dat te verhullen wordt enkel het gevoel van machteloosheid verminderd, en dat dan ook nog met schijnoplossingen.
Commodity activism
De Nederlandse overheid — zo werd mij verteld — schreef ooit voor dat haar burgers in het geval van een nucleaire ramp met een natte theedoek onder de tafel moesten gaan zitten. “Maakt dat iets uit dan?”, vroeg ik. Nee, uiteraard niet, maar dan voelen mensen zich in ieder geval minder machteloos vlak voordat ze sterven …
Kort douchen is een beetje als een theedoek natmaken zodra het luchtalarm afgaat en de bommenwerpers overvliegen: je voelt je een beetje minder machteloos.
Het tweede schrijnende voorbeeld is iets dat bekend staat als ethische consumptie wat zelfs al door sommige gekken commodity activism genoemd wordt. Activisme door te winkelen dus: de bestaande structuren omverwerpen door twee Euro meer te betalen bij de Starbucks voor fair trade bonen.
Bedrijven doen dit natuurlijk niet alleen om jou beter te laten voelen, maar vooral om keihard te cashen. Fair trade keuzes zijn vaak een simpele vorm van prijsdiscriminatie of slimme marketing. Het is immers zeker dat de meerprijs die je betaalt voor bijvoorbeeld fair trade koffiebonen nooit in z’n geheel terecht komt bij de koffieboer.
Bedrijven die geld verdienen, moet je dus niet vertrouwen dat ze daadwerkelijk de wereld verbeteren.
Burgerlijke ongehoorzaamheid
Een feit van ons mens-zijn is dat we nooit losstaan van cultuur. We zijn altijd gesitueerd in een wereld. En die wereld is het resultaat van handelingen en acties van individuen uit het verleden. Individuen die soms actief en bewust, en soms onbewust en onbedoeld, de geschiedenis hebben veranderd. Dat betekent dat ook de wereld van de toekomst het resultaat is van alle acties van de mensen die nu leven.
Er zijn acties die dingen erger kunnen maken. Er zijn acties die kunnen proberen om niet actief dingen te verslechteren. Maar er zijn ook acties die dingen beter kunnen maken.
De dingen beter maken is de reden waarom ik op 24 juni 2017 meedoe aan de tot nu toe grootste burgerlijke ongehoorzaamheidsactie tegen klimaatverandering in Nederland. Twee jaar nadat de rechter Urgenda gelijk gaf in haar rechtszaak tegen de Nederlandse staat over het niet nakomen van de klimaatafspraken bezetten we met meer dan 200 mensen één dag lang het Westelijk Havengebied.
Handelingen kunnen het verschil maken als ze groots in opzet zijn. Ze kunnen vooral dan het verschil maken als we samenwerken en machtige individuen en bedrijven ter verantwoording roepen.
