En toen was het weer moederdag. Een van de betere artikelen die ik op die dag tegenkwam, was dit verhaal over moeders die spijt hebben dat ze kinderen hebben gekregen. Ik vond het zo goed, omdat dit een enorm taboe is in een wereld waar het moederschap immens verheerlijkt wordt. De socioloog Robin Simons benoemt dit in het artikel als ‘een krachtige ideologie’.
Het komt kennelijk niet vaak voor dat vrouwen spijt hebben van hun moederschap, maar — en dat is het punt — het komt voor. Evengoed komt het niet vaak voor dat vrouwen bewust en resoluut beslissen geen moeder te willen worden. Het overgrote deel van de mensen wil immers ouder worden en plant zich voort. Vooral voor vrouwen lijkt het moederschap nog steeds een standaardgegeven te zijn in de planning van hun levensloop. Het is een heel essentialistisch denken: je hebt een baarmoeder en dus word je moeder. Misschien voel je dat nog niet als je in de twintig bent, maar wacht maar totdat je de dertig gepasseerd bent, dan zullen je eierstokken je kinderwens vanzelf wel wakker rammelen. Ik heb me altijd afgevraagd hoe waar dit verhaal eigenlijk is. Mijn eierstokken hebben namelijk nooit gerammeld.
Kafka en het begin van mijn baar’moeder’leven
Het was ergens rond mijn twaalfde dat ik besloot nooit te gaan trouwen en geen moeder te worden. Rond dezelfde tijd begon ik ook de boeken van Franz Kafka te lezen. Terugblikkend hebben deze twee gebeurtenissen wellicht veel meer met elkaar te maken, dan dat ik op dat moment als jong meisje kon beseffen. Kafka’s verhalen fascineerden en intrigeerden mij, ook al begreep ik hun betekenis nog niet helemaal. Ook mijn besluit tot een toekomst zonder kind en echtgenoot kwam meer vanuit gevoel dan verstand. Toch begreep ik intuïtief dat er iets fundamenteels achter zowel mijn omarming van Kafka als mijn vastberaden afwijzing van een leven als getrouwde moeder zat. Beide zaken raakten iets in me: mijn subversieve autonomie en dus mijn vrijheid. Maar dat kon ik toen nog niet weten.
Het opmerkelijke van die periode is dat zij vrijwel samenviel met het begin van mijn vruchtbare baar’moeder’leven en dus met de angst — of is wantrouwen een beter woord? — van mijn moeder dat ik te vroeg zwanger zou kunnen raken en haar goede reputatie zou bevlekken. Mind you: ik was 12!
De tweede sekse — de absolute Ander
Op mijn twintigste werd ik opnieuw een vluchteling. Deze keer ontvluchtte ik geen land, maar mijn ouders en ging ik naar Frankrijk om Frans te studeren. De taal leerde ik onder andere aan de hand van Simone de Beauvoirs De tweede sekse. Een boek dat mij alleen maar bevestigde in mijn afwijzing van het moederschap.
Volgens De Beauvoir is er in de geschiedenis een structurele machtsongelijkheid tussen mannen en vrouwen ontstaan, en wel door het biologische kenmerk van de vrouw: haar lichamelijke reproductieve functie die groter is dan die van de man. Hierdoor had de vrouw van begin af aan een handicap. De opeenvolgende moederschappen weerhielden haar er immers van om, zoals de man, te kunnen ‘produceren’ in de zin van iets nieuws te scheppen. Zij kon alleen reproduceren en dus enkel herhalende daden verrichten, terwijl ieder mens streeft naar het zelf produceren: de transcendentie van het ‘zijn’ naar het ‘worden’. Dit wil zeggen dat de mens het verlangen heeft boven zichzelf uit te stijgen door projecten te hebben en die te verwerkelijken.
Baren en zogen zijn echter louter repetitieve natuurlijke functies waarin geen enkel project opgesloten zit. Dit biologische lot van de vrouw is volgens De Beauvoir bij uitstek de reden voor haar onderdrukking door de man. Omdat hij zelf het soevereine bewustzijn wilde zijn, heeft de man de vrouw tot lichaam gereduceerd en haar tot een onderworpen kaste gemaakt. Zij is een object van de natuur met nog net zoveel bewustzijn dat zij zijn superieur ‘Zelf’ kon spiegelen en bevestigen. Op deze wijze werd de vrouw tot de tweede sekse gemaakt, de absolute ‘Ander’: een rol die zij aanvaarde. En gedurende de geschiedenis zou alle opvoeding en socialisatie van de vrouw daarop afgestemd zijn.
Tegelijkertijd is de enorme vruchtbaarheid van de vrouw een bedreiging voor de man: ze kan iets dat hij niet kan. Als moeder wordt de vrouw dus gevreesd en daarom moet men haar in het moederschap verheerlijken en dienstbaar maken, aldus De Beauvoir. Zie daar de krachtige ideologie die schuil gaat achter moederdag en die ik mijn hele vruchtbare leven lang heb ervaren. Telkens weer voelden mensen zich geroepen volledig ongevraagd argumenten aan te dragen om me over te halen het moederschap te verkiezen boven al mijn andere levensprojecten. Zelfs toen ik al 48 was, zei menigeen nog tegen me: “Laat de deur op een kier staan, je kan nog steeds kinderen krijgen. Zeker tegenwoordig, want 50 is het nieuwe 40.” Een in dit verband veelgehoord argument was dat ik er later spijt van zal krijgen als ‘het niet meer kan’. Nou, het kan dus niet meer — Thank God.
“Als je geen kinderen krijgt, dan word je eenzaam oud!”
Vooral mijn moeder vond het maar niks dat ik, eindelijk volwassen, geen kinderen wilde krijgen. Hele discussies moest ik voeren en mezelf verdedigen alsof ik in een rechtszaal zat waarin ik terechtstond voor een vergrijp. Keer op keer moest ik mijn keuze verantwoorden en rechtvaardigen alsof het om háár leven ging en niet om het mijne. Op een gegeven moment — ik was toen bijna 35 — zei ze tegen mij: “Als je geen kinderen krijgt, dan word je eenzaam oud. En wie gaat er dan voor je zorgen?” Zonder lang na te hoeven denken antwoordde ik: “Als ik eenzaam oud word, dan heb ik iets behoorlijk fout gedaan in mijn leven. Dan ben ik kennelijk niet in staat geweest betekenisvolle en oprechte relaties en vriendschappen met mensen op te bouwen. Bovendien kan ik slechts alleen zijn, maar nooit eenzaam, want ik heb altijd nog mezelf met wie ik een relatie heb. Een relatie die ik ook moet en wil cultiveren.”
Mijn moeder leeft niet meer. Vaak heb ik erover nagedacht waarom zij zo boos werd als het gesprek kwam op mijn ‘kinderloosheid’. Ik vermoed dat ik haar herinnerde aan iets dat ze misschien zelf heeft gewild en niet heeft gedaan: een ander leven dan dat van een moeder. Te vaak moest ik namelijk — als kind én volwassene — horen dat mijn zussen en ik niet alleen haar lichaam, maar ook haar leven kapot hebben gemaakt. Het was immers alleen vanwege ons dat ze bij mijn vader was gebleven. Bij míjn vader en niet bij háár echtgenoot.
“Het is egoïstisch van je geen kinderen te krijgen, terwijl je wel kunt en ik niet!”
Dan is er natuurlijk ook nog de beschuldiging van egoïsme. Een beschuldiging die mannen overigens niet krijgen als ze geen vader willen worden. Het verwijt dat ik een egoïst zou zijn, kreeg ik alleen van vrouwen te horen. Onder andere van een voormalige vriendin. Zij en haar echtgenoot wilden dolgraag kinderen, maar door een hersentumor en de gevolgen van de operatie werd ze onvruchtbaar. Dat is heel bitter en hard en ik voelde ook haar pijn. Maar toen ze mij van egoïsme beschuldigde, puur en alleen omdat ik niet wil maar wel kan, terwijl zij wel wil maar niet kan, liep er in onze vriendschap toch echt iets mis. Hoe kon ik immers haar gemis goed maken door iets te doen dat een enorme impact op mijn leven zou hebben en dat ik gewoon niet als onderdeel van mijn leven zag?
Bovendien denk ik dat het vaak genoeg juist andersom is. Hoeveel mensen hebben kinderen gekregen puur uit egoïsme en zonder na te denken in welke wereld ze die kinderen zetten? Te vaak heb ik meegemaakt dat stellen een kind namen om hun stervende relatie te redden met als gevolg toch een vechtscheiding en een verscheurd thuis voor die kinderen. Kinderen die vervolgens ook nog eens misbruikt worden als geheime agenten om informatie te verzamelen over de ex. Of als scheidsrechters, die de aanhoudende ruzies moeten beoordelen en een kant moeten kiezen.
Kan het niet zo zijn dat ik juist door mijn keuze méér respect heb voor het ouderschap en voor wat dat inhoudt dan deze ouders? Het gaat namelijk niet alleen om een verantwoording voor het kind, maar ook voor de wereld. Niet voor niets stelde Hannah Arendt dat ‘wie de verantwoording voor de wereld niet op zich wil nemen, geen kinderen zou mogen verwekken en ook niet mee zou mogen helpen kinderen op te voeden of te onderwijzen.’
Voordat hier een misverstand ontstaat: hiermee wilde zij niet afdwingen dat bepaalde mensen verboden zou moeten worden kinderen te verwekken. Dit zou een totalitaire machtsuitoefening zijn geweest, en daar verzette zij zich juist zo tegen. Waar het haar om ging, is dat mensen eerst de verantwoordelijkheid op zich moeten nemen voor de gedeelde wereld en zich bij hun kinderwens moeten oriënteren aan deze norm van pluraliteit. Het gaat erom dat je in ieder geval eerst even goed erover nadenkt in wat voor een wereld je een kind geboren laat worden. En als je, zoals ik, geen kinderen hebt verwekt, dat je dan alsnog die verantwoordelijkheid nastreeft als het gaat om kinderen en hun toekomst. Hun toekomst is immers ook de toekomst van de wereld. Anders gezegd: ik ben net zo verantwoordelijk voor de wereld die ik achter laat aan de volgende generaties als de ouders van kinderen dat zijn.
Betekenis vul je zelf in
Een dergelijk verantwoordelijkheidsgevoel kan nimmer egoïstisch zijn. Dit is dan ook mijn antwoord aan alle ouders die tegen mij zeggen dat “hun leven pas zin en betekenis heeft gekregen sinds ze kinderen hebben”. Maar het bestaan is per definitie zinloos: je wordt geboren en je gaat dood. Daartussen heb je niets anders dan tijd. Het is jouw eigen individuele tijd en leven is niets anders dan dat. Uiteindelijk is de zin van het leven dat je die tijd betekenisvol invult. Voor jezelf en voor de wereld. De ene mens ziet die betekenis in het krijgen van kinderen en ze op te voeden tot goede, zelfstandige en mooie mensen die iets bijdragen aan de gedeelde wereld. Ik zie de zin van het leven in het onderhouden en cultiveren van betekenisvolle relaties, die ik heb met andere mensen, om op deze manier iets bij te dragen aan de gedeelde wereld. Dit kan ik alleen maar doen als ik mezelf overstijg door te studeren, te filosoferen, te schrijven en te vechten voor mensenrechten en gelijkwaardigheid. Me dunkt dat ik hiermee veel meer betekenis geef aan mijn leven, en dus de wereld, dan met een ongewild moederschap.
Dit artikel is oorspronkelijk verschenen bij Vileine.com.
