Mona Chollet begint haar boek Heksen: Eerherstel voor de vrouwelijke rebel1 met dit citaat uit het WITCH Manifesto (Women’s International Terrorist Conspiracy from Hell) dat in 1998 in New York gepubliceerd is: “Je kunt geen lid worden van WITCH. Als je een vrouw bent en je durft bij jezelf naar binnen te kijken, dan ben je een heks.” In Heksen kijkt Chollet terug naar de heksenvervolgingen en hoe deze historische gebeurtenis gedreven werd door de patriarchale haat voor vrouwen die feitelijk nog steeds voortduurt. De politieke identiteit van ‘de heks’ waarmee bepaalde vrouwen werden gestereotypeerd is niets anders dan een vorm van misogynie die zich vooral manifesteert tegen vrouwen dit ‘te’ onafhankelijk zijn, geen kinderen hebben of te oud zijn. Dit laatste wordt heden ten dage betiteld als ageism, ofwel discriminatie op grond van leeftijd die zich voornamelijk merkbaar maakt tegen vrouwen van boven de 50.
Hieronder geef ik mijn favoriete citaten uit Heksen weer, waarmee ik de lezer uit wil nodigen zelf het hele boek te lezen. In mijn ogen is dit noodzakelijk, aangezien we de dominante orde van het patriarchaat nog nergens in de wereld werkelijk achter ons hebben gelaten. Sterker nog: we leven er middenin en worden er opnieuw steeds harder mee geconfronteerd door de opkomst van alt-right en fascisme en de hardhandige strijd van het ecocidale neoliberalisme tegen elke vorm van feminisme en anti-racisme. Allemaal zichzelf verabsoluterende en door en door conservatieve ideologieën die het patriarchaat inzet om de wereld op fatale wijze te overheersen.
Het woord ‘heks’
“[Heks] verwijst naar aardse wijsheid, vitale kracht en eeuwenlange ervaring die door de wetenschap geminacht of bestreden worden.”
“De heks belichaamt de vrouw bevrijd van alle overheersing en beperking, zij is het ideaalbeeld, zij wijst ons de weg.”
“Echtgenote, zus, moeder, maagd, hoer: het zijn allemaal archetypes die gebaseerd zijn op relaties met anderen. De heks is een vrouw die in haar eentje overeind blijft.”
De heksenjachten: de Ander
“De jachten laten vooral zien hoe samenlevingen erin volharden om met regelmaat een zondebok aan te wijzen voor het ongeluk dat hun overkomt en hoe zij, niet voor rede vatbaar, steeds verder in een irrationele spiraal raken totdat de opeenhoping van haatzaaien en obsessieve vijandigheid het rechtvaardigt om over te gaan tot lichamelijk geweld als legitieme verdediging van de maatschappij.”
“De demonisering van de als heks bestempelde vrouwen vertoonde […] veel overeenkomsten met het antisemitisme. Men sprak over heksensabbat of heksensynagoge, men verdacht hen, evenals de Joden, van samenzwering om het christendom te vernietigen en ook zij werden met een haakneus afgebeeld.”
“In andere gevallen zien we een overeenkomst tussen het antisemitisme en doodgewone vrouwenhaat: in Duitsland deed het gerucht de ronde dat Joodse mannen omdat ze besneden waren, iedere maand bloed zouden verliezen … .”
” [V]rouwenhaat vormde de kern van de vervolgingen.”
“[H]et overgrote deel van de slachtoffers kwam uit de lagere klasse. De heksen vielen in handen van geheel uit mannen bestaande instanties: de ondervrager, de priester of pastoor, de folteraar, de bewaker, de rechter en de beul.”
“Anderen profiteerden van het klimaat van algehele verdachtmaking ‘om zich te ontdoen van hinderlijke echtgenotes of minnaressen of om de wraak te voorkomen van vrouwen die ze verleid of verkracht hadden’, meldt Silvia Frederici, volgens wie ‘in deze jaren van terreur en propaganda de voedingsbodem lag voor de enorme geestelijke verwijdering die er tussen man een vrouw ontstond’.”
“Ieder litteken, iedere vlek of onregelmatigheid kon dienstdoen als bewijs en het moge duidelijk zijn dat oudere vrouwen massaal ‘ontmaskerd’ werden.”
“De heksenjagers zijn tegelijkertijd geobsedeerd en doodsbang voor vrouwelijke seksualiteit.”
“De folteraars genieten van de absolute macht die ze over de gevangenen hebben; ze kunnen hun voyeurisme en seksueel sadisme de vrije loop laten.”
Mannelijke historici versus feministen
“De volharding waarmee historici blijven ontkennen dat de heksenvervolgingen een ‘explosie van vrouwenhaat’ waren, vindt Anne L. Barstow ‘net zo vreemd als de gebeurtenissen zelf’.”
“Westerse feministen hebben zich de geschiedenis van de van hekserij beschuldigde vrouwen toegeëigend; daarmee hebben ze de subversie van de heksen — die al dan niet opzettelijk was — voortgezet en tegelijkertijd hebben ze provocerend de angstaanjagende macht opgeëist die door rechters aan heksen werd toegekend.”
“Als je ervoor kiest in plaats van ‘heksen’ ‘vrouwen’ te lezen, krijg je een beter begrip voor de wreedheden die de kerk dit deel van de mensheid liet ondergaan.”
Rationaliteit en overheersing
“Wanneer een systeem om de wereld te bevatten, dat zich voordoet als extreem rationeel, leidt tot de vernietiging van de leefomgeving van de mensheid, kan dat ertoe leiden dat er vraagtekens worden gezet bij wat we gewend waren te categoriseren in rationele en irrationele zaken.”
“[W]at sjamanen en heksen altijd hebben geweten wordt [in de moderne natuurkunde] erkend: dat energie en materie geen gescheiden krachten zijn, maar verschillende uitingen van hetzelfde.”
“[De onderwerping van de vrouw] ging […] samen met het plunderen van de natuur en de invoering van een nieuwe opvatting van kennis. Daaruit vloeide een arrogante wetenschap voort, gevoed met minachting voor het vrouwelijke, dat werd geassocieerd met het irrationele, het sentimentele, met hysterie, met een natuur die moest worden beheerst.”
“Onze verheerlijking van de ‘rede’ die vaak helemaal niet zo rationeel is, en onze agressieve verhouding tot de natuur, waaraan we zo gewend zijn geraakt dat we die niet eens meer zien, zijn regelmatig opnieuw ter discussie gesteld — en dat is vandaag de dag noodzakelijker dan ooit.”
“We zien, net als toen, een versterking van alle vormen van overheersing, met als hoogtepunt de verkiezing tot staatshoofd van het machtigste land ter wereld, van een miljardair die zonder remmingen rassen- en vrouwenhaat uitdraagt; zodat magie opnieuw in beeld komt als het wapen van de onderdrukten. Als alles verloren lijkt, doemt de heks op in de schemering.”
“De confrontatie tussen de verdedigers van de rechten van de vrouw of van seksuele minderheden en de aanhangers van conservatieve ideologieën wordt steeds feller.”
“[K]apitalisme is voortdurend bezig zaken die het heeft vernietigd in de vorm van producten aan ons terug te verkopen.”
Een misogyne wereld
“De heksenjachten waren tegelijkertijd een weergave en uitvergroting van de vooroordelen over vrouwen en de beschimping waar sommigen het slachtoffer van waren.”
“De negatieve beelden zorgen in het beste geval nog steeds voor censuur en autocensuur, voor belemmeringen, en in het ergste geval voor vijandigheid of zelfs geweld. En zelfs als we deze beeldvorming eens kritisch onder de loep zouden nemen, dan nog hebben we geen ander verleden om ervoor in te ruilen.”
“Binnen de groep vrouwen die van hekserij werd beschuldigd waren alleenstaanden en weduwen oververtegenwoordigd, dat wil zeggen alle vrouwen die geen verantwoording hoefden af te leggen aan een man. In die tijd worden vrouwen verstoten uit de werkende wereld. Ze worden weggestuurd uit corporaties; een vak leren wordt geformaliseerd en de toegang tot die wereld wordt hun ontzegt.”
“[De heksenvervolgingen hebben] de weg vrijgemaakt voor de werkverdeling naar sekse waar het kapitalisme om vraagt, waarbij betaald werk mannen toekomt en vrouwen de taak krijgen om de toekomstige arbeidskrachten te baren en op te voeden. Die taakverdeling duurt tot vandaag voort: vrouwen zijn vrij om kinderen te krijgen … of niet, zolang ze er maar voor kiezen om kinderen te krijgen.”
“De heksenvervolgingen hebben ook in ieders geweten diepe sporen van negatieve beeldvorming over oude vrouwen nagelaten.”
“De hatelijke obsessie van schilders (Quinten Massijs, Hans Baldung, Niklaus Manuel Deutsch) en van dichters (Ronsard, Du Bellay) met de oude vrouw wordt verklaard door de jeugdcultus die zich in die tijd ontwikkelt en door het feit dat vrouwen langer leven.”
“Een vrouw die de menopauze voorbij was, die zich soms vrijer uitte en gedroeg, was een plaag geworden waarvan je je moest ontdoen, een overbodige mond om te voeden.”
“Het idee idee dat de schoonheid van vrouwen verwelkt met het verstrijken van de tijd, terwijl mannen er alleen op vooruitgaan, het feit dat leeftijd slecht voor ze uitpakt in de liefde en in het huwelijk, en dat de race om jeugdigheid zulke wanhopige vormen aanneemt, heeft vermoedelijk veel te maken met de beelden die nog door onze hoofden spoken, van de heksen van Goya tot die van Walt Disney.”
“Ouderdom bij vrouwen blijft op de een of andere manier lelijk, beschamend, bedreigend, duivels.”
Het feministische verzet en nonconformisme
“[Sommige vrouwelijke denkers] spreken zich niet alleen uit tegen ongelijkheden die ze binnen een systeem ervaren, maar durven ook het systeem zelf te bekritiseren: ze willen een symbolische orde en een vorm van kennis omverwerpen die expliciet tegen hen gericht is.”
“[H]et is vrouwen immers op een bepaalde manier nog steeds verboden om een onafhankelijk leven te leiden, ouder te worden, de baas te zijn over haar lichaam en over haar seksualiteit.”
“[Z]e weigeren hun capaciteiten onbenut te laten, laten zich in hun vrijheid niet beknotten, onderzoeken hun verlangens en mogelijkheden en genieten ten volle van zichzelf. Daarmee stellen ze zich bloot aan sociale sancties, simpelweg als gevolg van reflexen en oordelen die ieder van ons heeft verinnerlijkt zonder erover na te denken, zo diep verankerd is de smalle definitie van hoe een vrouw behoort te zijn.”
“[De keuze van vrouwen om hun grijze haar niet te verven is] een schijnbaar onschuldige keuze, maar waardoor onmiddellijk het spookbeeld van de heks opdoemt.”
“[De afgevallen van de echtverbintenis] zijn […] creative vrouwen die veel lezen en een rijk innerlijk leven hebben: zij bestaan los van de blik van de man of de ander want hun alleen-zijn wordt bevolkt door boeken en individuen, door levenden en doden, door naasten en onbekenden en deze omgang — in levenden lijve of in gedachten tijdens het lezen — vormt de basis van hun persoonlijke ontwikkeling.”
“Zij zien zichzelf als individu en niet als vertegenwoordigsters van vrouwelijke archetypen.”
“Het medelijden dat men voelt voor de alleenstaande vrouw zou best eens een manier kunnen zijn om de bedreiging die zij vormt te bezweren. Dit blijkt uit het cliché van het ‘kastenvrouwtje’, voor wie de kat het gebrek aan liefde op zou vullen.”
“”Ze zeggen niet: ‘Neem een hamster, die leeft twee of drie jaar leeft en tegen die tijd heb je wel weer iemand gevonden’, nee, je krijgt gelijk een oplossing voor twintig jaar.”
Het verzet tegen de rebellen
“[D]oor de hele geschiedenis heen, iedere stap vooruit in hun emancipatie, hoe miniem ook, [heeft] een tegenoffensief als gevolg.”
“Voor de man voelt het minste briesje van gelijkheid […] als een verwoestende tyfoon — een beetje zoals wanneer de meerderheid van de bevolking zich aangevallen voelt en bang is onder de voet te worden gelopen zodra slachtoffers van racisme ook maar de minste aanvechting voelen om zich te verdedigen.”
“Behalve de weerzin tegen het afstaan van hun privileges (mannelijk privilege of wit privilege) verraadt deze reactie het onvermogen van de dominante groep om de gevoelens van de gedomineerde groep te begrijpen, maar misschien verraadt het ook wel, ondanks dat ze de vermoorde onschuld uithangen, een knagend slecht geweten (‘Wij doen hun zoveel kwaad dat wanneer we ze ook maar een beetje de ruimte geven, ze ons zullen vermorzelen’).”
“[De media ontlenen] hun bestaansrecht vaak aan ideologie en niet aan informatie: systematisch partijdige onderzoeken die zonder kritische blik worden overgenomen, een totaal gebrek aan gewetensbezwaren of nauwgezetheid, intellectuele luiheid, opportunisme, sensatiezucht, blind kopieergedrag, opgesloten in het eigen wereldje zonder enig contact met de werkelijkheid … Dit soort journalistiek moet het niet hebben van de feiten maar van de kracht van de herhaling.”
“De enige keren dat feminicide de aandacht krijgt die ze verdient en men de ernst ervan inziet, is wanneer e moordenaar van origine zwart of Arabisch is, maar dat is om het racisme te voeden en niet om het belang van de vrouw te verdedigen.”
Moederschap
“[Sommige] vrouwen vinden — of ze nu met mannen samenwonen of niet, ze een roeping willen volgen of niet — een andere manier om niet opgeslokt te worden door de rol van de toegewijde dienstmeid: geen kinderen opvoeden; liever zichzelf het leven schenken dan het leven doorgeven; een vrouwelijke identiteit uitvinden die het zonder moederschap stelt.”
“Een baarmoederstaking: dat was de grote vrees die werd geuit tijdens de debatten (tussen mannen) voorafgaand aan het toelaten van de anticonceptie, en dat was een curieuze onthulling want als in onze maatschappij het moederschap voor iedereen zo’n geweldige ervaring is, waarom zouden vrouwen daar dan vanaf willen zien?”
“Het besluit om de keten van generaties te doorbreken kan een manier zijn om meer lucht in je bestaan te brengen, de kaarten van het machtspel opnieuw te schudden, de bankschroef van het noodlot wat losser te draaien, de ruimte van het hier en nu te vergroten.”
“‘Ik ben er stellig van overtuigd dat een kinderwens tegenwoordig voor 90 procent sociaal wordt bepaald en voor 10 procent subjectief en spontaan’, zegt Sandra, een vrijwillig kinderloze persoon.”
“Met zeven en een half miljard mensen lijkt het gevaar van uitsterven van de soort heel ver weg — of in ieder geval het gevaar van uitsterving door gebrek aan geboortes.”
“[We] leven in een tijd die zich kenmerkt door verlies van vertrouwen in een betere toekomst (zelfs in een toekomst tout court), op een overbevolkte planeet die op alle mogelijke manieren is vervuild en waar uitbuiting heerst, in een westerse wereld bedreigd door fascisme.”
“De ‘kinderloze vrouw’ en de ‘moeder’ vormen een verkeerde tegenstelling, die zowel het instituut moederschap als het instituut heteroseksualiteit heeft gediend. Zulke eenvoudige categorieën bestaan niet.”
De oudere vrouw
“”We leren al vroeg in ons leven om ons te laten voorstaan op onze afstand tot — en onze superioriteit ten opzichte van — oudere vrouwen.”
“Er wordt vaak gezegd dat ouderdom en sterfte taboe zijn in onze samenlevingen, maar het is alleen de ouderdom van de vrouw die verborgen is.”
“We gunnen het elkaar niet dat we onze potentiële subversieve macht gebruiken. En ik herinner me inderdaad mijn licht teleurgestelde verbazing bij de luie kop boven een portrait van Gloria Steinem in de Franse pers: ‘Oma verzet zich’. Het was niet alleen feitelijk onjuist aangezien Steinem niemands oma is — en dit onderstreept dat onze taal geen term heeft voor dit soort gevallen — maar ze werd ook gereduceerd tot een neerbuigend stereotype waar ze niet verder vanaf zou kunnen staan.”
“Elke keer dat we [een oudere vrouw] als een ‘grootmoeder’ zien, ontkennen we de moed van haar onafhankelijkheid, verklaren we haar vrijheid nietig. We zeggen tegen haar, in weerwil van haar eigen keuze, dat ze achter het aanrecht hoort.”
“[Dat] ingebakken gevoel niet langer relevant te zijn, die angst voor de houdbaarheidsdatum die een schaduw werpt over het hele leven van vrouwen en die hun eigen is.”
“De boodschap aan jonge vrouwen is dat het geweldig is om jong te zijn en verschrikkelijk om oud te zijn. Maar hoe kun je een goede start maken in het leven als je tegelijkertijd te horen krijgt hoe afschuwelijk het einde is?”
“Mannen worden niet mooier oud dan vrouwen, ze hebben alleen de toestemming om ouder te worden.”
“Als een vrouw een jongere partner heeft — wat veel minder vaak voorkomt — blijft het leeftijdsverschil niet onopgemerkt, integendeel, het wordt uitgebreid benoemd en becommentarieerd.”
“Het ouder wordende vrouwenlichaam werkt als een herinnering aan anderen dat vrouwen een ‘zelf’ hebben dat niet alleen voor anderen bestaat.”
“De voorstelling van een vrouw van vijftig, van haar schoonheid, haar vrijheid, blijft een onontgonnen terrein.”
Rebelleren vanuit wijsheid door ervaring
“[E]en vrouw die zeker van zichzelf is, die zich uitspreekt, haar mening geeft en zegt wat ze wel en niet wil, wordt al gauw als een lastig mens gezien, een feeks, zowel in de ogen van haar echtgenoot als in die van haar omgeving.”
“De heksenvervolgingen richtten zich voornamelijk op oudere vrouwen omdat die blijk gaven van een ongehoorde zelfverzekerdheid. Ze pratten terug.”
“Ze praatten terug in een tijd waarin van vrouwen steeds meer werd verwacht dat ze zich onderdanig opstelden.”
“Soms ontwikkel je een kracht die je door de samenleving niet in dank wordt afgenomen maar waarmee je de zwaarste beproevingen van het leven kunt doorstaan.”
“De jaren brengen een gevoel van verveelvoudiging met zich mee.”
“Een heks zijn betekent dat je je niet onderwerpt aan de regels. Het betekent andere regels verzinnen.”
