Vraag een willekeurige persoon of zij of hij kritisch denkt en het antwoord zal bijna zeker een beslist ‘Ja!’ zijn. Voor de moderne westerse wereld is het gebied van de kritiek het meest typerende gebied dat bovendien nog steeds in het licht staat van het wereldbeeld van de 18e eeuw: het tijdperk van de verlichting. Intuïtief beschouwen we een kritisch denken als een uiterst gewenste karaktereigenschap. Zij uit zich in de moderne houding altijd zelf kritisch te willen kijken naar de dingen in plaats van alles klakkeloos te aanvaarden. Wie kritisch denkt is mondig en niet naïef. Wie kritisch denkt is autonoom en kiest weloverwogen en weldoordacht de eigen weg. Maar wat is de definitie van een kritisch denken als zodanig? Wanneer is er sprake van een zuiver kritisch denken en wat maakt dat een denken zich als kritisch kwalificeert?
Teneinde tot een antwoord te kunnen komen, is het wellicht nuttig eerst te onderzoeken wat een kritisch denken niet is en eigenlijk ook nooit is geweest. Kritisch denken is bijvoorbeeld nimmer gelijk te stellen met negativisme — dat is een houding van ontkenning, afwijzing en verzet. Wordt negativisme ver genoeg doorgevoerd, dan wordt het een houding die bekend staat als cynisme. Mensen die worden aangesproken op hun cynisme zeggen vaak dat ze niet cynisch zijn, maar dat ze »gewoon heel kritisch zijn«, terwijl ze in feite een bepaald iets »beslist (!) niet goed vinden«, het daarom niet alleen afkraken, maar het met vaak nare en grove worden zelfs belachelijk maken. Zo beschouwd is dit zogenaamde »kritisch zijn« slechts een cynische betweterigheid die voortkomt uit een algeheel wantrouwen tegenover dingen en mensen.
Ook een selectieve afwijzing van zaken kan niet worden gekwalificeerd als een kritisch denken. Dikwijls betekent de uitspraak »ik ben hier uiterst kritisch over« dat men een andere mening toegedaan is en dat men bovendien niet van plan is die mening te veranderen. Hier kan »kritisch zijn« ook de betekenis krijgen van »sceptisch zijn« waarbij het niet zo zeer gaat om het niet willen veranderen van de eigen mening, maar voornamelijk om een uiting van twijfel over een bepaalde zaak. Te twijfelen is een andere houding dan die van het cynisme. Iemand die twijfelt, weet tenminste dat die niet weet en daar zit in ieder geval de belofte in dat zij de zaak nog uitgebreider gaat bestuderen en onderzoeken.
Kritisch denken heeft ten derde ook niets te maken met intelligentie. Het is niet sec je vermogen van denken dat je kritisch maakt. Waar het bij een kritisch denken vooral om gaat, is niet dát er gedacht wordt, maar hóe er gedacht wordt. Hier komt het verschil ten tonele tussen een persoonlijk vooroordeel — dat niet kritisch onderzocht is — en een oordeel dat het resultaat is van een kritische analyse van zowel de eigen vooroordelen als ook de traditie waarbij deze getoetst worden aan bepaalde normen of criteria.
Voor mij heeft een kritisch denken alles te maken met metafysica. Maar ‘wat is metafysica eigenlijk?’ Deze vraag wordt mij altijd gesteld, zodra kennissen en vrienden vernemen dat ik sinds een aantal jaren bezig ben met filosofie en dan voornamelijk met metafysica. Telkens weer blijkt het heel erg moeilijk te zijn een korte en heldere omschrijving te geven van wat dit begrip eigenlijk inhoudt. Uitweidingen daarover dat de naam metafysica weliswaar in oorsprong betrekking heeft op de aristotelische filosofie, maar dat het in wezen gaat om de filosofische inhouden en betekenissen waarmee het menselijke denken zich sinds het begin van de filosofische traditie bezighoudt, zijn noch verhelderend, noch tevredenstellend. Sterker nog: de vraagtekens in de ogen van mijn gesprekspartners worden dan nog groter.
Die vraagtekens veranderen echter in een ‘Aha!’ zodra ik het volgende, in mijn ogen, perfect korte antwoord geef dat ik van mijn leraar heb geleerd en dat de lading in eerste instantie — zeker voor een borrelgesprek — voldoende dekt: metafysica gaat over al die dingen waar je geen foto van kunt maken; zaken zoals vrijheid, rechtvaardigheid, vertrouwen en hoop. Indien nodig, voeg ik daar nog aan toe dat het metafysische denken te allen tijde begint met het stellen van vragen. Vragen als: ‘wat is tijd?’, ‘wat is smaak?’, ’wat is autoriteit?’, ‘is er een vrije wil?’, of ‘is vrijheid keuzevrijheid, of iets anders?’. Zo is er ook Socrates’ beroemde vraag: ‘hoe moet ik leven?’. Of Kants drie betekenisvolle vragen: ‘was kann ich wissen?’, ‘was soll ich tun?’ en ’was darf ich hoffen?’ En last but not least zijn er ook Arendts laatste vragen: ‘wat is denken?’, ‘wat is willen?’, ‘wat is oordelen?’ en ‘waar bevinden we ons als we denken?’. Meestal zijn mijn gesprekspartners op dit punt redelijk tevredengesteld en ontstaan er interessante gesprekken over diverse levensbeschouwingen.
In deze rubriek van mijn blog — Critical Thinking — zal ik telkens weer dit soort vragen stellen en trachten ze te beantwoorden.
